I powstanie śląskie w 1919 roku

16 sierpnia do 24 sierpnia 1919

Represje niemieckie i masakra w Mysłowicach

Po zakończeniu konferencji w Paryżu wszystkie obozy polityczne na Górnym Śląsku uznały decyzję o plebiscycie za porażkę. Polacy uważali, że tylko z powodu nacisku Rzeszy Niemieckiej alianci wycofali się z przedstawionej na początku konferencji propozycji przyłączenia Górnego Śląska do Rzeczypospolitej. Niemcy, posiadający w swoim ręku kontrolę nad administracją cywilną, policją i wojskiem, zareagowali falą antypolskich represji. Wybuch I Powstania Śląskiego poprzedziła 15 sierpnia tzw. masakra w Mysłowicach. Podczas oczekiwania robotników i ich rodzin na wypłatę przed bramą mysłowickiej kopalni doszło do tragedii: otwarcia ognia do demonstrującego bezbronnego tłumu i ofiar śmiertelnych wśród ludności cywilnej.

Wybuch powstania 17 sierpnia

Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska w pierwszej połowie 1919 roku kilkakrotnie rozpatrywała możliwość wybuchu powstania. Odkładano te plany na wyraźne polecenie Korfantego, obawiającego się negatywnej reakcji aliantów zachodnich. Na skutek aresztowania przez Niemców części przywódców POW GŚ, część komendantów powiatowych ogłosiła samodzielnie wybuch powstania 17 sierpnia. Fiaskiem zakończyła się próba wszczęcia powstania w kilku miastach, w tym w Pszczynie i Mikołowie. Tychy zajęto na kilka godzin, w Czułowie zmuszono do kapitulacji kilkunastoosobowy oddział niemiecki, a w Paprocanach zdobyto działa po zaatakowaniu kwaterującej w miejscowości baterii niemieckiej. 17 sierpnia nastąpił atak oddziału ochotniczego sformowanego z uciekinierów z Górnego Śląska w nadgranicznych Piotrowicach.

Walki 18-24 sierpnia 1919 roku

Dowództwo nad powstaniem znalazło się w rękach pełniącego od sierpnia funkcję komendanta głównego POW GŚ Alfonsa Zgrzebnioka. Swój sztab ulokował w Sosnowcu. W nocy z 17 na 18 sierpnia walki rozlały się już na cały obszar wschodniej części Górnego Śląska, wzdłuż ówczesnej granicy z Polską.

Rząd polski nie mógł interweniować zbrojnie, ale zintensyfikował wysiłki dyplomatyczne, by skłonić wielkie mocarstwa do interwencji na Górnym Śląsku.

Upadek powstania

24 sierpnia Alfons Zgrzebniok został zmuszony do podjęcia decyzji o zakończeniu walk. Większość uczestników powstania zbiegła do obozów dla uchodźców ulokowanych wzdłuż granicy, po jej polskiej stronie (m.in. Praszka, Sosnowiec, Będzin, Zawiercie, Oświęcim, Jaworzno, Czechowice), a na Górny Śląsk spadły represje niemieckie. Trudno dzisiaj precyzyjnie oszacować straty ludzkie. Nie znamy liczby ofiar cywilnych. Trudno precyzyjnie podać liczby ofiar śmiertelnych wśród walczących. Dzisiaj jest ona szacowana na około pięciuset powstańców.

II powstanie śląskie w 1920 roku

19/20 sierpnia do 25 sierpnia 1920

W styczniu 1920 roku na Górnym Śląsku weszły w życie postanowienia traktatu wersalskiego. Niemiecka Straż Graniczna i wojska niemieckie opuściły teren plebiscytowy, a na ich miejscu pojawiły się kilkunastotysięczne oddziały alianckie (francuskie, brytyjskie i włoskie). Władzę cywilną na obszarze plebiscytowym i zwierzchność nad wojskami alianckimi należała do Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku, która na swoją siedzibę wybrała Opole.

Dla celów prowadzenia kampanii plebiscytowej rząd polski powołał Polski Komisariat Plebiscytowy (PKPleb.), na czele którego stanął Wojciech Korfanty. Jego siedziba znalazła się w Hotelu „Lomnitz” w Bytomiu.

Wiosną i latem 1920 roku podczas prowadzonej kampanii plebiscytowej pomiędzy Polakami i Niemcami wielokrotnie dochodziło do walk (m.in. Opole, Bytom, Gliwice), które z trudem pacyfikowali żołnierze wojsk sojuszniczych. Na zaostrzenie sytuacji politycznej na Górnym Śląsku w połowie 1920 roku wpłynęło także niepowodzenie ofensywy polskiej na Ukrainie. Kiedy wojska sowieckie zbliżały się do Warszawy Niemcy podjęli próbę wykorzystania tej sytuacji dla przejęcia Górnego Śląska bez plebiscytu.

W Katowicach 17 sierpnia demonstracja niemiecka doprowadziła do starcia z francuskimi oddziałami. Później doszło do zamordowania przez Niemców znanego polskiego działacza politycznego i społecznego - Andrzeja Mielęckiego. Wydarzenia w Katowicach skłoniły Korfantego do ogłoszenie II powstania śląskiego (18/19-25 sierpnia 1920 roku). Powstanie zakończyło się sukcesem polskim. Zajęto powiaty nadgraniczne i większość górnośląskiego okręgu przemysłowego. Najważniejszym rezultatem układu było stworzenie tzw. Policji Plebiscytowej (Abstimmungspolizei - APO), a więc spełnienia żądań strony polskiej.

III powstanie śląskie w 1921 roku

2/3 maja do 5 lipca 1921

20 marca 1921 roku przeprowadzono na Górnym Śląsku zapowiedziany w Traktacie Wersalskim plebiscyt. Za przynależnością do państwa niemieckiego opowiedziało się 59,4% głosujących, a za przyłączeniem do Polski 40,3% biorących udział w głosowaniu.

Brak porozumienia w Komisji Międzysojuszniczej, jak podzielić teren plebiscytowy po takim wyniku głosowania, skłonił Korfantego do zaproponowania własnego rozwiązania możliwego do przyjęcia przez stronę polską  - granicy przebiegającej od południa wzdłuż biegu Odry, a potem do Olesna (tzw. Linia Korfantego). Brak zgody Komisji alianckiej w Opolu na takie rozwiązanie skłonił Korfantego jeszcze raz do podjęcia decyzji o konieczności wywołania powstania.

Powstanie w zamyśle Korfantego miało się ograniczyć do krótkiej demonstracji na wzór II powstania śląskiego, potwierdzającego wolę Górnoślązaków przyłączenia do państwa polskiego. III powstanie śląskie rozpoczęło się w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. Dowódcą oddziałów polskich został pochodzący z Wielkopolski ppłk. Maciej Mielżyński.

Kluczowa bitwa III powstania śląskiego rozegrała się o Górę Świętej Anny. Mimo uzyskania sukcesu taktycznego Niemcy po bitwach o Górę Świętej Anny i Kędzierzyn nie zrealizowali ostatecznie strategicznego celu, jakim miało być wkroczenie do centrum okręgu przemysłowego i zajęcie utraconych w pierwszej dekadzie maja powiatów we wschodniej części Górnego Śląska. Nacisk Komisji Międzysojuszniczej pozwolił w połowie czerwca 1921 roku na rozdzielenie obu walczących stron.

26 czerwca po długich negocjacjach podpisano porozumienie o wycofaniu oddziałów obu stron z linii frontu, a 5 lipca zakończono ewakuację rozdzielonych wcześniej przez oddziały alianckie oddziałów niemieckich i polskich.

Opracowano na podstawie tekstu przygotowanego przez Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach